Spis treści
WYKAZ SKRÓTÓW ...................................................................9
WPROWADZENIE ....................................................................13
ROZDZIAŁ 1
POCZĄTKI DZIAŁALNOŚCI SZKOLENIOWEJ
W ZAKRESIE SABOTAŻU I DYWERSJI ....................................25
1.1. Szkolenie pracowników leśnych w dziedzinie dywersji
i sabotażu ...................................................................................28
1.2. Rola Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”
w szkoleniu przygotowującym społeczeństwo do wojny ..................30
1.3. Szkolenie patroli dywersyjnych przez Wojsko Polskie
w okresie przedwojennym ............................................................34
1.4. Przygotowania Tajnej Organizacji Wojskowej
„Grunwald” do konspiracji w przededniu wojny ..............................36
1.5. Zajęcia programowe w Związku Strzeleckim przed
wybuchem wojny .........................................................................41
1.6. Polska Rada Sportowa i jej zadania szkoleniowe .................44
1.7. Błędy związane z niewłaściwym wykorzystywaniem
ludzi i sprzętu ..............................................................................52
ROZDZIAŁ 2
RZĄD POLSKI NA UCHODŹSTWIE A NARODZINY
TAJNYCH OPERACJI SPECJALNYCH ......................................56
2.1. Powstanie Zarządu Operacji Specjalnych (SOE) .................56
2.2. Początki współpracy polsko-brytyjskiej w zakresie
szkolenia ....................................................................................61
2.3. Polsko-brytyjskie różnice w ocenie roli sabotażu
i wywiadu ...................................................................................66
2.4. Brytyjska pomoc finansowa na działalność
konspiracyjno-sabotażową i dywersyjną ........................................69
2.5. Przyczyny nieporozumień polsko-brytyjskich ......................74
2.6. Akcja Kontynentalna, czyli „szósta kolumna” ......................78
2.7. Akcja o kryptonimie „Trójnóg” ..........................................83
2.8. Początki działalności wywiadowczej w ramach Akcji
Kontynentalnej ............................................................................85
ROZDZIAŁ 3
WSKAZÓWKI RZĄDU LONDYŃSKIEGO
DOTYCZĄCE SABOTAŻU I DYWERSJI ....................................93
3.1. Przesyłanie do kraju instrukcji, dokumentów
i korespondencji ..........................................................................93
3.2. Poszukiwanie nowych szlaków kurierskich .........................96
3.3. Przygotowania do przemytu drogą lotniczą broni,
pieniędzy i sprzętu ......................................................................98
3.4. Pomoc rządu londyńskiego w zaopatrzeniu w środki
niezbędne do dywersji ................................................................103
3.5. Kierownicza rola ZWZ w walce konspiracyjnej
z okupantem niemieckim ............................................................107
3.6. Zadania dywersyjne w świetle wytycznych
z Londynu .................................................................................110
3.7. Zaostrzenie akcji sabotażowej na polecenie
Naczelnego Wodza .....................................................................116
3.8. Raporty o efektach sabotażu i szkolenia dla
przywódców Wielkiej Brytanii i USA .............................................120
ROZDZIAŁ 4
INSTRUKCJE I ROZKAZY KOMENDANTA
GŁÓWNEGO ZWZ GENERAŁA SOSNKOWSKIEGO ................124
4.1. Wytyczne dla dywersji kolejowej .....................................128
4.2. Dyrektywy dotyczące dywersji i sabotażu
przemysłowego oraz bakteriologicznego ......................................133
4.3. Rozkazy i polecenia w odniesieniu do
sabotażu rolnego .......................................................................137
4.4. Nieporozumienia w środowisku Naczelnego Wodza ...........145
4.5. Koncepcja dywersji ciągłej
„pod maską bolszewicką” ...........................................................149
4.6. Niespełnione obietnice sowieckie w organizowaniu
pomocy dywersyjnej ..................................................................151
4.7. Rola dowódcy w przygotowaniu grupy dywersyjnej
do udziału w akcji ......................................................................158
4.8. Wsparcie materialne Naczelnego Wodza ..........................161
4.9. Pomoc lotnictwa brytyjskiego w dostawie broni,
sprzętu i materiałów wybuchowych .............................................168
4.10. Sposób przekazywania do kraju pieniędzy i problemy
z ich dostarczeniem ...................................................................174
ROZDZIAŁ 5
SZKOLENIE DYWERSYJNO-SABOTAŻOWE
PODCZAS WOJNY .................................................................182
5.1. Zakres szkolenia podoficerów ..........................................182
5.2. Szkolenie podchorążych ..................................................191
5.3. Kurs dla członków Szarych Szeregów
w szkole „Agricola” .....................................................................197
5.3.1. Sposób obezwładnienia nieprzyjaciela ......................207
5.3.2. Jak zachować się w śledztwie ..................................207
5.3.3. Sposób doręczania tajnych przesyłek .......................208
5.3.4. Taktyka przeprowadzania rewizji i obserwacji ...........209
5.4. Inne formy szkolenia ......................................................210
5.4.1. Komórka dywersyjna o charakterze
naukowo-badawczym .................................................................216
5.5. Jak stosować mały sabotaż .............................................222
5.5.1. Walka cywilna jako część małego sabotażu ..............225
5.5.2. Wojna ulotkowa i papierowa ...................................228
5.5.3. Tłuczenie szyb w niemieckich mieszkaniach
i oknach wystawowych ...............................................................231
5.5.4. Gazy duszące w niemieckich kinach i lokalach ..........233
5.5.5. Postój dla bydła, czyli sabotaż propagandowy ..........234
5.5.6. Szkolenie i bezpieczeństwo .....................................237
5.6. Nauka taktyki dywersyjnej w szkole AK
kryptonim „Obroża” ...................................................................242
5.7. Nabór i sposób szkolenia w szkole
podchorążych rezerwy ...............................................................244
5.8. Praktyczna nauka dywersji w szkole podoficerów
rezerwy „Obroża” ......................................................................247
5.9. Nauka niszczenia linii kolejowych, mostów
i wiaduktów ..............................................................................254
5.10. Nauka atakowania wojskowych transportów
kolejowych ...............................................................................262
5.11. Jak napadać i niszczyć pociągi pospieszne,
specjalne i techniczne ...............................................................265
5.12. Nauka sposobów napaści na niemieckie pojazdy
w ruchu drogowym ...................................................................272
5.13. Niszczenie sieci telekomunikacyjnej i wodociągowej .......279
ZAKOŃCZENIE.....................................................................295
SPIS TABEL ORAZ ICH PREZENTACJA ................................302
BIBLIOGRAFIA ...................................................................328
INDEKS NAZWISK ..............................................................339
ZAŁĄCZNIKI .......................................................................346
Wykaz skrótów
AAN Archiwum Akt Nowych
ABN Archiwum Biblioteki Narodowej
ACz Armia Czerwona
AL Armia Ludowa
BBC British Broadcasting Corporation, Brytyjska Korporacja Nadawcza
BBT Biuro Badań Technicznych
BCh Bataliony Chłopskie
BIP Biuro Informacji i Propagandy
BSBT Biuro Studiów i Badań Technicznych
CAS Chiefs of Air Staff, Komitet Szefów Sztabu Sił Powietrznych
CAW Centralne Archiwum Wojskowe
CCOS Combined Chiefs of Staff (Dowództwo Połączonych Sztabów Głównych)
CIGS Combined Imperial General Staff (Połą- czony Imperialny Sztab Generalny)
COS Chiefs of Staff (Komitet Szefów Sztabu)
CWS Centrum Wyszkolenia Saperów
DOK Dowództwo Okręgu Korpusu
DSZ Delegatura Sił Zbrojnych
FO Foreign Office (Ministerstwo Spraw Zagranicznych)
GG Generalne Gubernatorstwo Gestapo Geheime Staatspolizei
(Tajna Policja Państwowa)
10 Dywersja i sabotaż w Polsce podczas II wojny…
GISZ Główny Inspektor Sił Zbrojnych
GL Gwardia Ludowa
kb karabin bojowy
KEDYW Kierownictwo Dywersji
KG ZWZ Komenda Główna Związku Walki Zbrojnej
KRN Krajowa Rada Narodowa
krypt. kryptonim
MEW Ministry of Economic Warfare (Ministerstwo Wojny Ekonomicznej)
MI Military Intelligence (brytyjski wywiad wojskowy)
mjr „KS” prawdopodobnie chodzi tu o mjr. Kruk-Strzeleckiego
MSW Ministerstwo Spraw Wewnętrznych
MWP Muzeum Wojska Polskiego
NKWD Narodnyj komissariat wnutriennich dieł SSSR
(Państwowy Komisariat Spraw Wewnętrznych ZSRR)
npl nieprzyjaciel
OB Organizacja Bojowa
PIS Polski Instytut Sikorskiego
PKP Polityczny Komitet Porozumiewawczy
POW Polska Organizacja Wojskowa
pp. pułk piechoty
PSZ Polskie Siły Zbrojne
RAF Royal Air Force (Królewskie Lotnictwo Wojskowe)
rkm ręczny karabin maszynowy
RM marka niemiecka
RSHA Reichssicherheitshauptamt
(Główny Urząd Bezpieczeństwa Rzeszy)
11 Wykaz skrótów
SIS Secret Intelligence Service (Tajna Służba Wywiadowcza)
SMD Szkoła Młodszych Dowódców
SOE Special Operations Executive (Zarząd Operacji Specjalnych)
SP Szkoła Partyzanta
SPP Studium Polski Podziemnej
SPodch.
RP Szkoła Podchorążych Rezerwy Piechoty
Sztab
NW Sztab Naczelnego Wodza
SZP Służba Zwycięstwu Polski
TAP Tajna Armia Polska
TG
„Sokół” Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”
TOW Tajna Organizacja Wojskowa
WAP Wojewódzkie Archiwum Państwowe
WD Wielka Dywersja
WO War Office (brytyjskie ministerstwo wojny)
WSK Wojskowa Służba Kobiet
WSS
MON Wydział Spraw Specjalnych Ministerstwa Obrony Narodowej
ZS Związek Strzelecki
Zw.O. Związek Odwetu
ZWM Związek Walki Młodych
ZWZ-AK Związek Walki Zbrojnej-Armia Krajowa
Wprowadzenie
Gdy minął szok po klęsce wrześniowej, zaczęły w kraju powstawać spontanicznie liczne organizacje podziemne. Ich członkowie chcieli kontynuować walkę z Niemcami, licząc na pomoc aliantów. Każda organizacja miała własny regulamin, rotę przysięgi, system rekrutacji i samodzielnie werbowała członków. Niektóre z nich oparły się na przedwojennych ugrupowaniach wywodzących się np. ze związków weteranów, klubów sportowych, strzeleckich, gimnastycznych. Inne wyrosły z tradycji sokolskich i harcerskich. W ten sposób w krótkim czasie na terenie okupacji niemieckiej i sowieckiej powstało kilkaset takich organizacji, których wspólną cechą była chęć walki z wrogiem.
Prowadzenie walki w taki sposób nie mogło być jednak skuteczne. Brakowało wyraźnie czynnika, który zdołałby skonsolidować rozproszone organizacje i ich aktywność skoncentrować na wspólnym celu. Niekiedy samozwańczy przywódcy tych niewielkich, lokalnych ugrupowań zdawali sobie sprawę, że same chęci tu nie wystarczą. Osoby, które garnęły się do konspiracji, były często ludźmi prostymi, niemającymi w życiu większego wyboru albo straciły wszystko, łącznie z najbliższymi, z rąk okupanta. Niejednokrotnie musiały też się ukrywać przed Gestapo lub niemiecką administracją. Dla wielu z nich zejście do podziemia lub służba w oddziałach partyzanckich były jedyną szansą na przeżycie.
Nadszedł wreszcie moment, kiedy Związek Walki Zbrojnej (ZWZ) zdecydował się na próbę zapanowania nad organizacjami
14 Dywersja i sabotaż w Polsce podczas II wojny…
podziemnymi, których liczba wzrastała lawinowo. W tym celu starał się skupić wokół siebie jak największą liczbę organizacji. Tylko tą drogą ZWZ mógł je wesprzeć organizacyjnie, kadrowo i finansowo oraz sprzętowo. Z czasem sytuacja zaczęła się stopniowo poprawiać i już w początkowym okresie 1940 r. zanotowano pierwsze, chociaż niezbyt spektakularne akcje dywersyjne wymierzone w transport niemiecki.
Powstające nowe szkoły dywersyjne i ośrodki nauczania były zasilane przez poszczególne organizacje własnymi kadrami, kierując na odcinek szkolenia najlepszych ludzi, którzy dawali gwarancję, że sprawdzą się w roli wykładowców i instruktorów. Ze Sztabu Naczelnego Wodza zaczęły do Polski napływać liczne rozkazy i instrukcje dywersyjno-sabotażowe, które stopniowo ukierunkowywały tę działalność i ją systematyzowały. Gen. Sosnkowski przekazywał do kraju szczegółowe wytyczne, które regulowały prawie wszystkie dziedziny walki sabotażowo-dywersyjnej. Zawierano w nich wskazówki, na jakim terenie należy je nasilić, a gdzie ograniczyć.
Pomoc z Londynu zaczęła do kraju nadchodzić szerokim strumieniem. Kurierzy oprócz rozkazów i poczty specjalnej przenosili pieniądze, za które na czarnym rynku kupowano broń dla oddziałów skupionych w ZWZ. Drogą powietrzną przekazywano do kraju przeszkolonych ludzi i sprzęt. W zasobnikach drogą lotniczą przerzucano do Polski broń, amunicję, materiały wybuchowe i opatrunkowe, prowiant, umundurowanie, radiostacje i pieniądze. Dzięki akcji powietrznego wsparcia ZWZ- -AK otrzymała przesyłki o łącznej wadze ponad 600 ton, podczas gdy pomoc dla Francji wyniosła 7000 ton, a dla Jugosławii przekroczyła 10 000 ton.
Wszystkie te projekty zmierzały do jednego celu, jakim były działania dywersyjno-sabotażowe. Celem głównym jednak było powstanie zbrojne przeciwko Niemcom. Zadanie to mogła
15 Wprowadzenie
zrealizować tworzona armia podziemna. W celu udźwignięcia tak dużej odpowiedzialności żołnierze tej armii musieli wpierw odpowiednio się zorganizować, przejść specjalistyczne szkolenie oraz wyposażyć w niezbędne materiały i sprzęt, przy jednoczesnym zachowaniu daleko idących zasad konspiracji. Ponieważ klęska wrześniowa nie pozbawiła Polaków nadziei na końcowe zwycięstwo, powstała konieczność podjęcia walki sabotażowo-dywersyjnej. Jej celem miało być nękanie Niemców z ukrycia na najważniejszych dla nich odcinkach. Ten sposób prowadzenia wojny miał być jedną z form samoobrony narodowej. Cele i zasady tej walki zostały ustalone w wyniku porozumienia gen. Roweckiego z gen. Sosnkowskim, który pełnił wówczas funkcję Komendanta Głównego ZWZ. Była to zarazem „umowa” z samym rządem polskim i Naczelnym Wodzem¹.
Nikt zresztą z polskich kręgów władzy nie przewidywał takiego obrotu sprawy, że w przypadku wybuchu wojny sabotaż i dywersja będą jedynymi metodami walki, które mogą przynieść zwycięstwo. Niemal w całym dwudziestoleciu międzywojennym Sztab Główny WP nie doceniał zagrożenia, które mogło nadejść z niemieckiej strony. Uważano, że stale zagrożona jest wschodnia granica Polski i tam należy skoncentrować wszystkie siły obronne. Nawet plany wojenno-mobilizacyjne zakładały, że główne zagrożenie dla Polski może nadejść z tego kierunku.
¹ „Wytyczne działań dywersyjno-sabotażowych” opracowano i rozesłano komendantom obszarów i okręgów już w marcu 1940 r. W tym też czasie został utworzony „Związek Odwetu” (Zw.O), który był częścią składową ZWZ. Dla większego bezpieczeństwa kierował nim specjalny referat w KG ZWZ. Zw.O dysponował własną, wyodrębnioną siecią łączności. Narzędziem wykonawczym Zw.O. były grupy sabotażowo-dywersyjne tworzone w Warszawie oraz w okręgach i obwodach. Zespołem wyróżniającym się były Szare Szeregi – konspiracyjna nazwa Związku Harcerstwa. Zob. W. Pobóg-Malinowski, Najnowsza historia polityczna Polski, okres 1939–1945, Gdańsk 1989, s. 376.
16 Dywersja i sabotaż w Polsce podczas II wojny…
Poza tym armia polska nie była wyposażona w odpowiedni sprzęt, brakowało zwłaszcza samolotów, sprzętu do obrony przeciwlotniczej oraz pojazdów pancernych. Było to poważne zaniedbanie w sytuacji, kiedy inne kraje zachodnie wyposażały swoje armie w nowoczesny sprzęt. Wśród nich były również Niemcy, które stopniowo zwiększały swój potencjał gospodarczy, a tym samym wojenny, poprzez rozszerzenie własnej produkcji zbrojeniowej².
W takich okolicznościach prawie wcale nie mówiło się o potrzebie przygotowań do walk sabotażowo-dywersyjnych. Dlatego, kiedy wybuchła wojna, żadna organizacja podziemna, związana później z ZWZ-AK, nie była w stanie udźwignąć ciężaru walki pozafrontowej, którą należało prowadzić w warunkach konspiracji. Dopiero dalszy rozwój organizacyjny ZWZ-AK spowodował radykalną zmianę sytuacji. Gdyby do tych zmian nie doszło, walka dywersyjno-sabotażowa nie byłaby w stanie zaszkodzić niemieckiej gospodarce w takim stopniu, w jakim to uczyniła.
Początkowy etap działań wojennych nie sprzyjał walce sabotażowo-dywersyjnej. Przede wszystkim brak było odpowiednich struktur, które wzięłyby na siebie ciężar prowadzenia walki. Ponadto nie było jednego ośrodka decyzyjnego, który by koordynował takie przedsięwzięcia. Brakowało też odpowiednio przeszkolonej kadry, zwłaszcza że większość młodych mężczyzn z chwilą wybuchu wojny otrzymała powołanie do
² Charakterystyczne było to, że marszałek J. Piłsudski wraz ze sztabem głównym WP nie dostrzegali braków w wyposażeniu prawie milionowej armii polskiej. Powszechnie wierzono w mit niezłomnej armii, która w bitwie warszawskiej z Rosjanami odniosła sukces. Na wszelkich pokazach i ćwiczeniach z udziałem przedstawicieli obcych wojsk polska armia otrzymywała wysokie noty. Fakty te uśpiły czujność osób, które były odpowiedzialne za stan wyposażenia naszej armii.
17 Wprowadzenie
wojska. Problem stanowił także brak doświadczenia w tego typu walce. Odczuwane też były braki kadrowe oraz w wyposażeniu. Jeżeli dodamy do tego szok po klęsce wrześniowej, odpowiedź nasuwa się sama. W takich warunkach i okolicznościach nie było możliwości prowadzenia walki dywersyjno-sabotażowej w sposób skuteczny.
Zmiany na lepsze nastąpiły dopiero w roku 1940, kiedy powstała w kraju organizacja ZWZ. Jej Komendant Główny gen. Kazimierz Sosnkowski, mimo że kierował walką na odległość, w miarę skutecznie rozwiązywał trudne problemy dotyczące dywersji. Dużą zasługą nowej organizacji była umiejętność skupienia w swoich szeregach licznych, często niewielkich ugrupowań, które do tej pory działały w rozproszeniu.
Przy tak wielu organizacjach, o zróżnicowanej proweniencji politycznej, z pewnością trudno było ujednolicić metody walki dywersyjno-sabotażowej. Praca na tym odcinku prowadzona była od podstaw, należało oprócz intensywnego szkolenia rozpocząć prace nad stworzeniem systemu łączności. Wykorzystywano w tym celu kurierów, którzy przedzierali się przez granice kilku państw, niosąc pieniądze, meldunki, instrukcje i rozkazy. Każdy z tych dokumentów zawierał wytyczne dotyczące sposobu prowadzenia walk dywersyjno-sabotażowych oraz informacje na temat ich efektów. Polecenia przekazywano do kraju również drogą lotniczą, zrzucając oprócz ludzi, broni i sprzętu tajną korespondencję.
Dyrektywy z Londynu docierały do Polski również kanałami dyplomatycznymi, do czego wykorzystywano polskie placówki, rozsiane po całym świecie. Posługiwano się również radiostacjami dużej mocy, przekazującymi zaszyfrowane radiogramy, w których znajdowały się polecenia, instrukcje oraz rozkazy dotyczące kontynuowania walki dywersyjno-sabotażowej.
18 Dywersja i sabotaż w Polsce podczas II wojny…
W przedstawiony wyżej sposób trafiały do Polski liczne opracowania, analizy i oceny wraz z wnioskami, które były pomocne w ukierunkowaniu walki dywersyjno-sabotażowej. Niektóre z nich były przeterminowane, gdyż czas ich przekazu z różnych powodów wydłużał się do miesiąca, a nawet dwóch. Nie wpływało to jednak na ograniczenie tempa walki oraz obniżenie jej poziomu skuteczności.
Mimo ciągłych braków kadrowych, sprzętowych i finansowych, organizacje skupione w ZWZ-AK coraz częściej atakowały transport, w szczególności linie kolejowe, przyczyniając się w ten sposób do systematycznego osłabiania niemieckiego potencjału gospodarczego.
Oprócz działań wymierzonych w transport kolejowy atakowano również transport drogowy. Wysadzano w powietrze mosty, wiadukty, linie kolejowe, przepusty, obiekty dworcowe i łącznościowe. Zrywano połączenia telekomunikacyjne oraz dalekopisowe. Dywersanci skupieni w szeregach ZWZ-AK niszczyli magazyny żywnościowe, przechowujące broń i artykuły spożywcze oraz odzież.
Dywersję stosowano przy pomocy osób, które przeszły specjalistyczne przeszkolenie w Kraju lub w Wielkiej Brytanii. Oficerowie ci po przeszkoleniu za granicą wracali do Kraju, najczęściej drogą powietrzną, żeby szkolić szerokie rzesze specjalistów. Często też sami stawali na czele oddziałów, które przeprowadzały pod ich dowództwem brawurowe akcje.
W sumie nie było takiej dziedziny życia i gospodarki, która nie byłaby celem ataku polskiego podziemia. W akcjach tych brali udział przedstawiciele wszystkich zawodów bez względu na wykształcenie, pochodzenie, wyznanie czy też przekonania polityczne. Wiek nie miał tu znaczenia, walczyli dorośli, starsi i młodzież, w tym także kobiety³.
³ Trzeba przyznać, że stosowane metody i użyte środki były różnorodne. Szczególnie różnorodność ta dotyczyła sabotażu. Prawie każdy Polak w swoim miejscu pracy lub zamieszkania mógł zostać żołnierzem sabotażystą. Sabotażem było nawet wprowadzenie w błąd niemieckiego przechodnia, który pytał o ulicę. Sabotażem było też okazywanie Niemcom na każdym kroku pogardy, nieutrzymywanie z nimi kontaktu, izolowanie ich w środowisku, w którym żyli. Polacy, którzy w jakikolwiek sposób kontaktowali się z nimi, byli skazani na infamię. Los taki spotkał np. znanych aktorów przedwojennych, takich jak: Bogusław Samborski, Adolf Dymsza, Józef Kondrat, Michał Pluciński, Hanna Chodakowska, Stanisława Perzanowska i Maria Malicka oraz inni za udział w filmie niemieckim, pokazującym nasz kraj w negatywnym świetle, a także dyrygenta Adama Dołżyckiego za wysługiwanie się Niemcom. Zob. S. Korboński, Polskie Państwo Podziemne, Bydgoszcz 1972, s. 81.
19 Wprowadzenie
Poza szczegółowymi instrukcjami, które przekazywano do kraju ze Sztabu Naczelnego Wodza, ZWZ-AK otrzymywał niezbędny sprzęt do dywersji oraz materiały wybuchowe. Często wykorzystywano w akcjach wysadzania mostów, wiaduktów i pociągów miny produkcji angielskiej. Stamtąd też pochodził materiał wybuchowy, o który wiele razy zwracało się dowództwo ZWZ-AK. Pracujące w Polsce w warunkach podziemia zakłady produkujące broń doskonale uzupełniały zapasy sprzętu potrzebnego do różnorodnych działań sabotażowo-dywersyjnych. Biuro Badań Technicznych przy KG ZWZ-AK uznało jednak, że w warunkach krajowych nie da się wyprodukować materiałów wybuchowych, dlatego trzeba było jak największe ilości sprowadzać z Wielkiej Brytanii lub kupować na czarnym rynku – co było zbyt ryzykowne.
W niniejszym opracowaniu materiały archiwalne stanowiły główne źródło wiedzy na temat sposobu szkolenia kadr na potrzeby dywersji oraz metod jej uprawiania. Dokumenty źródłowe pozyskane w drodze kwerendy na potrzeby niniejszej książki pochodziły z niżej wymienionych archiwów:
01. Archiwum Akt Nowych w Warszawie (AAN)
02. Centralne Archiwum Wojskowe w Warszawie (CAW)
03. Studium Polski Podziemnej w Londynie (SPP)
20 Dywersja i sabotaż w Polsce podczas II wojny…
04. Polski Instytut Sikorskiego w Londynie (PIS)
05. Fundacja Generał Elżbiety Zawackiej. „Archiwum i Muzeum Pomorskie AK oraz
Wojskowej Służby Polek” w Toruniu
06. Archiwum Biblioteki Narodowej w Warszawie (ABN).
Bazę źródłową niniejszego opracowania stanowiły m.in. korespondencja między ZWZ-AK a Sztabem Naczelnego Wodza, instrukcje gen. Sosnkowskiego, a także wytyczne przekazywane z Londynu dotyczące głównie sposobu prowadzenia walki z okupantem niemieckim za pomocą metod sabotażowo-dywersyjnych. Wytyczne te bardzo konkretnie ukierunkowywały polskie podziemie niepodległościowe, np. polecały w określonym okresie i na konkretnym obszarze zwiększyć liczbę zamachów dywersyjnych przeciwko niemieckim kolejom, a gdzie indziej je ograniczyć.
W niniejszej pracy wykorzystano w przeważającej części meldunki dostarczane przez kurierów lub drogą radiową z Kraju do Sztabu Naczelnego Wodza oraz wytyczne i rozkazy przekazywane z Wielkiej Brytanii do Polski. Wśród wspomnianych dokumentów są też liczne instrukcje, np. dywersanta, mówiące, w jaki sposób należało w różnych sytuacjach przeprowadzać ataki na niemieckie koleje.
Pozostałe dokumenty źródłowe, pochodzące z Centralnego Archiwum Wojskowego oraz Biblioteki Narodowej mają również wartość dokumentalną i dotyczyły szkolenia oraz instrukcji na temat przygotowania do dywersji młodych kandydatów. Niektóre z nich pokazują, z jak wielką dokładnością byli sprawdzani kandydaci do służby dywersyjnej, zanim złożyli ślubowanie i wzięli udział w pierwszej akcji. Duży nacisk przełożeni kładli nie tylko na indywidualne, ale i zespołowe wyszkolenie oraz na konieczność przestrzegania zasad konspiracji.
21 Wprowadzenie
Cenne dokumenty pozyskano w Fundacji Generał Elżbiety Zawackiej. „Archiwum i Muzeum Pomorskie Armii Krajowej oraz Wojskowej Służby Polek” w Toruniu.
Osobne miejsce w pracy znalazła tematyka kierowniczej roli obozu londyńskiego w sterowaniu działalnością dywersyjno-sabotażową. Działalność ta była systematycznie ukierunkowywana głównie dzięki stałemu nadzorowi, jaki sprawował pierwszy Komendant Główny ZWZ gen. K. Sosnkowski. Z jego inicjatywy Sztab Naczelnego Wodza przysyłał do kraju liczne instrukcje i rozkazy, dotyczące zagadnień m.in. dywersyjnych.
W książce starano się pokazać, na czym polegało wsparcie rządu londyńskiego dla ZWZ-AK w zakresie dywersji i sabotażu. Zwrócono też uwagę, jak bardzo daleko posunięta była ingerencja obozu londyńskiego w proces podziemnej walki z Niemcami. Wytyczne, które nadchodziły z Londynu drogą radiową lub za pośrednictwem kurierów, dotyczyły niemal wszystkich dziedzin działalności ZWZ-AK, ze sprawami kadrowymi włącznie. Z analizy wytycznych wynika, że dyrektywy te były w wielu przypadkach pomocne i koordynowały działalność dywersyjną. Również rozkazy Komendanta Głównego ZWZ gen. Sosnkowskiego, kierującego organizacją z Londynu skutecznie koordynowały przedsięwzięcia sabotażowo-dywersyjne na obszarach okupacji niemieckiej i sowieckiej oraz na terenach III Rzeszy. Ponadto Sztab Naczelnego Wodza odegrał dużą rolę w zjednoczeniu rozproszonych ugrupowań partyzanckich, które początkowo działały poza strukturami ZWZ-AK.
Pomoc polskiego rządu na emigracji polegała nie tylko na instruowaniu organizacji podziemnej, ale też na wsparciu sprzętowym i finansowym. Dzięki tej pomocy do Polski przeważnie drogą powietrzną trafiał sprzęt wojskowy, wyposażenie wojenne, materiały służące do dywersji i sabotażu oraz pieniądze.
22 Dywersja i sabotaż w Polsce podczas II wojny…
W niniejszej książce znajdzie też Czytelnik informacje na temat form i metod szkolenia dywersyjnego w okresie okupacji. Zamieszczono w niej opis problematyki szkoleń, w których uczestniczyli podoficerowie i podchorążowie przygotowywani do działalności sabotażowo-dywersyjnej. Ponieważ żołnierze Szarych Szeregów, wywodzący się z tradycji ruchu harcerskiego, byli również przeznaczeni do walk dywersyjnych i sabotażowych, zaprezentowano tu działalność specjalistycznej szkoły „Agricola”, która kształciła adeptów dywersji na różnych poziomach.
Niektóre obwody AK rozporządzały własną szkołą i przygotowywały kandydatów do zadań specjalnych we własnym zakresie. Taką szkołę posiadał VII Obwód AK, krypt. „Obroża”, której działalność dydaktyczno-programowa została przedstawiona w odrębnym podrozdziale.
Należy dodać, że instrukcje oraz wytyczne pochodziły nie tylko od kierownictwa Komendy Głównej ZWZ-AK, ale też od Sztabu Naczelnego Wodza. Informacje związane z liczbą przeszkolonych osób oraz rodzajem szkół zostały zaprezentowane w oddzielnych tabelach.
Autorzy zwrócili też uwagę, że szkolenie kadr odbywało się także za granicą, gdzie również przygotowywano je do walk dywersyjnych. Jedni mieli w tej działalności bezpośrednio uczestniczyć, zadaniem innych było szkolić w kraju kandydatów do dywersji, a po zakończeniu stanąć na ich czele. W tym celu przeszkolono w Wielkiej Brytanii znaczną liczbę osób, z których 316 jako „cichociemni” trafiło drogą powietrzną do Polski. Warto zauważyć, że nazwa ta oraz jej symboliczne znaczenie przetrwały do dzisiaj. Należy też podkreślić, że wśród „cichociemnych” znalazła się jedyna kobieta – Elżbieta Zawacka, ps. „Zo”⁴.
⁴ Obok gen. M. Witek była jedyną kobietą awansowaną za życia do stopnia generała brygady. Stopień ten otrzymała, mając 98 lat. Kiedy była w wieku czynnym zawodowo, pracowała na UMK w Toruniu, otrzymując tytuł profesora, pozostawiła bogaty dorobek naukowy. Przez wiele lat w okresie PRL-u była szykanowana za swoją okupacyjną działalność. Przejawem tego było wstrzymanie drogi awansu w karierze naukowej. Prof. Zawacka utworzyła Fundację „Archiwum Pomorskie AK oraz Wojskowej Służby Polek” w Toruniu, którą po latach przekształcono w Fundację Generał Elżbiety Zawackiej. Dzięki niej zgromadzono tu wiele cennych materiałów historyczno-naukowych, wzbogacających wiedzę o historii najnowszej Polski oraz o udziale w tworzeniu jej kobiet-żołnierzy, walczących w szeregach ZWZ-AK. W 2008 r. z rąk Prezydenta RP Lecha Kaczyńskiego otrzymała generalską nominację. Zmarła w wieku 99 lat w styczniu 2009 r. Szerzej: K. Minczykowska, Cichociemna. Generał Elżbieta Zawacka „Zo”, Warszawa, 2014, ss. 84, 113, 176, 313, passim.
23 Wprowadzenie
Mimo istnienia licznych opracowań na temat II wojny światowej oraz dokumentów archiwalnych opisujących działalność dywersyjno-sabotażową ZWZ-AK, problematyka ta nie jest do końca zbadana, więc poznawanie jej wymaga stałej kontynuacji. Tylko w ten sposób można zgłębiać nowe obszary wiedzy oraz stopniowo wypełniać luki w badaniach nad historią najnowszą naszego kraju.
Bohaterski czyn niepodległościowy polskiego podziemia w walce z niemieckim okupantem byłby niewystarczający, gdyby nie pomoc polskiego rządu na uchodźstwie i rządu londyńskiego. O tym właśnie jest ta książka.
Korzystając z okazji, szczególne podziękowanie kierujemy do Pana Sławka Lewicza i Jego Małżonki Ewy ze Świecia, którzy wspaniałomyślnie i bezinteresownie udzielili nam wydatnej pomocy w zrealizowaniu niniejszego przedsięwzięcia.
Serdeczne słowa wdzięczności kierujemy również do Pana Jerzego Tybelskiego, właściciela Magazynu Kompletacyjnego i Montażu ANNOWO 7, 88-410 Gąsawa, który również udzielił nam daleko idącego wsparcia finansowego.
Autorzy
Rozdział 1
POCZĄTKI DZIAŁALNOŚCI SZKOLENIOWEJ W ZAKRESIE SABOTAŻU I DYWERSJI
Genezy szkoleń organizacji konspiracyjnych na wypadek wojny należałoby szukać już w latach dwudziestych XX w. Wykorzystano w tym celu doświadczenia „Grupy Wawelberga” kpt. Tadeusza Puszczyńskiego, powstałej w 1920 r. Grupa ta uczestniczyła w III powstaniu śląskim⁵. Mimo że w jakiś czas później ją rozwiązano, to opierając się na jej doświadczeniach utworzono specjalną komórkę dywersji pozafrontowej przy II Oddziale Sztabu Generalnego WP, która m.in. miała się zająć szkoleniem kandydatów do tej działalności.
Kierownictwa poszczególnych organizacji i związków konspiracyjnych, które w przyszłości miały podjąć walkę dywersyjną w przypadku napaści Niemiec na Polskę, dokładały wszelkich starań, aby w ich szeregi trafiali jak najlepsi kandydaci. Zdobycie wysokich kwalifikacji przydatnych w tego typu walkach miały im zapewnić specjalistyczne szkolenia, które przybierały tajny charakter.
Szkolenie członków zespołów dywersji specjalnej prowadzono w dwóch centralnie zorganizowanych ośrodkach
⁵ A. Gąsiorowski, Geneza i początki ruchu oporu na Pomorzu Gdańskim, Gdańsk 1991, s. 46. Autor ten podaje, że trudno obecnie ustalić, kiedy rozpoczęto tworzenie na szczeblu centralnym organizacji konspiracyjnej, którą można by wykorzystać w przypadku wybuchu wojny.
26 Dywersja i sabotaż w Polsce podczas II wojny…
w Rembertowie k. Warszawy i na terenie Puszczy Kampinoskiej. Podczas tygodniowego turnusu szkoleniowego jednorazowo szkolono 40–50 osób, w tym także kobiety, którym powierzano funkcję łączniczek. Można więc założyć, przyjmując za podstawę obliczeń, że w dwóch ośrodkach szkoleniowych zorganizowano 16 turnusów, iż przygotowaniem dywersyjnym objęto od 640 do 720 osób.
Program szkolenia, głównie praktycznego, realizowany przez instruktorów, posługujących się tak jak uczestnicy szkolenia pseudonimami, obejmował wyszkolenie strzeleckie oraz saperskie, które polegało na wyrabianiu umiejętności stosowania materiałów do celów dywersji i sabotażu. Ponadto uczono w ramach łączności sposobów zakłócania pracy urządzeń nadawczych i szyfrów oraz taktyki działań dywersyjnych.
W okresie przygotowawczym uczono również, w jaki sposób należy magazynować broń, materiały wybuchowe i inne środki niezbędne do dywersji i sabotażu. Magazyny te ściśle maskowano, a miejsce, w którym magazyn został ukryty, znane było tylko członkom danego zespołu i oficerowi, który te środki dostarczył⁶.
Oddział II Sztabu Głównego WP organizował w przededniu wojny specjalne kursy szkoleniowe dla przyszłych członków dywersji pozafrontowej na Kresach Wschodnich, na Wołyniu i Podolu, w stanicach harcerskich położonych w odległych od skupisk ludzkich miejscach, w jednostkach wojskowych.
Druga połowa lat trzydziestych XX w. to okres tworzenia organizacji konspiracyjnych o charakterze dywersyjno-sabotażowym. Powstawały z inspiracji Ekspozytury nr 2 Oddziału II,
⁶ Nie zachowały się żadne dokumenty, na których podstawie można by wnioskować o liczbie takich magazynów.
27 Rozdział 1
którą kierował mjr Edmund Charaszkiewicz. W sposób widoczny zaczęły powstawać nowe struktury terenowe Tajnej Organizacji Konspiracyjnej⁷ (TOK).
Od 1938 r. tworzono terenowe sieci bojowe, operacyjne, dywersyjne, sabotażu i dywersji kolejowej, administracyjnej i przemysłowej. Na potrzeby dywersji opracowano specjalny nowy zestaw sygnałów kodowych.
Podkreślić należy, że znaczny procent wśród uczestników szkolenia stanowiły kobiety instruktorki – harcerki, skautki, nauczycielki, absolwentki organizowanych w Zegrzu kursów łączności przewodowej i radiowej. Szkolenie organizowały dla nich byłe członkinie Polskiej Organizacji Wojskowej (POW), mające duże doświadczenie konspiracyjne i wywiadowcze. Z upoważnienia Szefa Sztabu Głównego WP całą akcją szkoleniową kierował mjr Edmund Galinat⁸.
⁷ Obok tzw. trójek w latach 1938-1939 tworzono również zespoły dywersyjne, składające się z pięciu osób („piątki”), które stanowiły integralną część jednolitej sieci dywersyjnej. Wszelkie prace związane z tworzeniem komórek TOK oraz ich działalność przed wojną były ściśle konspirowane. Wszystkie ślady działalności były niezwłocznie zacierane i niszczone.
⁸ Mjr E. Galinat przybył specjalnym samolotem z Rumunii do Polski w 1939 r., aby złożyć wizytę gen. Rómmlowi w imieniu przebywającego na emigracji marszałka Rydza-Śmigłego. Będąc na spotkaniu, wyjął spod podszewki munduru kawałek zaszytego jedwabiu, na którym widniał własnoręcznie napisany przez marszałka rozkaz, z którego treści m.in. wynikało, że kieruje Galinata do Warszawy celem zorganizowania podziemnej organizacji do walki z Niemcami i że jemu powierza dowództwo. Rommel ten rozkaz zignorował, Galinatowi tej funkcji nie powierzył, natomiast na to stanowisko wyznaczył gen. Michała Tokarzewskiego-Karaszewicza.
28 Dywersja i sabotaż w Polsce podczas II wojny…
1.1. Szkolenie pracowników leśnych w dziedzinie dywersji i sabotażu
Wielu absolwentów opisanych wyżej kursów trafiło przed wojną, jak również po jej wybuchu m.in. do zakonspirowanych służb leśnych. Duża liczba instruktorów, wywodzących się z przedwojennych formacji konspiracyjno-niepodległościowych i wojskowych przeszła do służby w policji, przenosząc na jej grunt wzorce organizacyjne i wojskowe⁹.
W związku z tym naczelny dyrektor Lasów Państwowych Adam Loret podpisał z ministrem spraw wojskowych gen. dyw. Tadeuszem Kasprzyckim umowę o zorganizowaniu szkolenia wojskowego leśników w ramach powołanej paramilitarnej organizacji wojskowej Przysposobienie Wojskowe Leśników (PWL).
W roku poprzedzającym wybuch wojny w Przysposobieniu Wojskowym Leśników szkoleniem ogólnym objęto około 12 tysięcy leśników i robotników leśnych¹⁰. Bardziej specjalistyczny program szkolenia zrealizowano w większych ośrodkach – głównie na terenie szkół przeznaczonych dla leśników. Program zajęć obejmował przeważnie cykl sześciotygodniowy. Na komendantów takich kursów wyznaczano zazwyczaj inżynierów leśników, oficerów rezerwy, których powoływano specjalnie na ćwiczenia wojskowe.
Wykładowcami byli m.in. oficerowie i podoficerowie zawodowi, oddelegowani przez Dowództwa Okręgów Korpusów z wybranych jednostek Wojska Polskiego. Pod pozorem takiego ogólnego przysposobienia wojskowego w niektórych ośrodkach
⁹ S. Kozdrowski, Wyszkolenie policyjne w II Rzeczypospolitej, Kraków 2006, s. 58.
¹⁰ Z. Zieliński, Baza leśnych ludzi, Warszawa 2005, s. 19.
29 Rozdział 1
szkolono leśników do zadań w wywiadzie i kontrwywiadzie oraz do dywersji i sabotażu.
W Zagórzu-Kłobucku koło Częstochowy kierownikiem kursów był kpt. inż. leśnik Aleksander Zieliński, a współpracowali z nim oficerowie z Oddziału II Sztabu Głównego WP i DOK Łódź¹¹. Inżynierowie leśnicy i podoficerowie z wojska pełnili funkcję wykładowców m.in. takich przedmiotów, jak samoobrona, ćwiczenia polowe czy sabotaż. Po ukończeniu kursów leśnicy kierowani byli przeważnie do nadleśnictw z zadaniem współpracy ze Strażą Graniczną, Korpusem Ochrony Pogranicza oraz z policją.
W przeddzień wybuchu wojny leśnicy pracujący w kontr- wywiadzie oraz szkoleni do zadań specjalnych uczestniczyli w akcjach częściowej likwidacji V kolumny niemieckiej, która miała na celu działalność wywiadowczą, sabotaż, dywersję oraz utrudnianie przemieszczania polskim wojskom.
Leśnicy w ramach szkolenia przygotowywali się do takich zadań, jak ukrywanie w lasach partyzantów, zbiegłych z niemieckiego wojska żołnierzy, pełnienie służby przewodnika po największych obszarach leśnych oraz służby wywiadowczej, zaopatrywanie oddziałów w żywność i środki opatrunkowe, magazynowanie broni, ukrywanie i osłona radiostacji, organizowanie zrzutowisk dla lotnictwa alianckiego.
Dzięki wszechstronnemu wyszkoleniu wielu z nich pełniło w czasie wojny różne kierownicze i dowódcze funkcje, np. inż. Florian Budniak został leśniczym w Kobielach Wielkich, pełniąc jednocześnie funkcję szefa dywersji Kedywu na powiat
¹¹ Podobny ośrodek szkoleniowy był w Margoninie koło Poznania. Zob. Z. Zieliński, Czujni i przygotowani do obrony ojczyzny, Biuletyn Informacyjny nr 5(205), miesięcznik Światowego Związku Żołnierzy Armii Krajowej, maj 2007, s. 49.
30 Dywersja i sabotaż w Polsce podczas II wojny…
radomszczański, albo inż. Mieczysław Tarchalski w leśnictwie Dąbrowa Zielona pełnił funkcję komendanta placówki AK, a później został dowódcą oddziału partyzanckiego Kedywu we Włoszczowie, pozyskując do współpracy konspiracyjnej okolicznych leśników i robotników leśnych¹².
Pracownicy leśni w ramach szkolenia budowali w lasach zakonspirowane schrony i magazyny broni oraz sprzętu wojskowego. Przygotowywali ponadto materiały i urządzenia potrzebne do dywersji, sabotażu i do celów łącznościowych. Umiejętności, które posiadali, przydały się do produkcji uchwytów do ręcznych granatów zaczepnych tzw. czerepów, butelek zapalających oraz kolców do uszkadzania opon samochodowych.
Absolwenci przedwojennych kursów PWL obejmowali przeważnie funkcje kierowników referatów dywersji i łączności operacyjnej w sztabach obwodów. Tak było np. w Częstochowie, Radomsku i Włoszczowie. Po tych samych kursach byli również szeregowi partyzanci, którym specjalistyczne przedwojenne wyszkolenie wojskowe w ramach PWL przydało się podczas licznych walk na tyłach wroga.
1.2. Rola Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w szkoleniu przygotowującym społeczeństwo do wojny
Poza strukturami skupiającymi pracowników leśnych były też inne, którymi głównie była zainteresowana młodzież, zwłaszcza szkolna. Jedną z nich była organizacja Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”, które prowadziło różnorodne formy
¹² Z. Zieliński, Baza leśnych ludzi..., s. 20 i passim.
31 Rozdział 1
szkolenia na potrzeby przyszłej dywersji, oparte na współpracy z organizacjami społeczno-politycznymi, jak ZHP, wspomniany poprzednio Związek Strzelecki, Państwowy Urząd Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego¹³ (PUWFiPW), Główna Rada Organizacyjna Polaków z Zagranicy, Związek Obrony Kresów Zachodnich oraz inne.
Z inspiracji organizatorów w miesiącach letnich i zimowych urządzano corocznie kursy wychowania fizycznego dla mniejszości polskiej z zagranicy. Absolwenci tych kursów organizowali zajęcia sportowe dla Polonii. Instruktorzy, którzy wyróżniali się umiejętnościami sportowymi i organizacyjnymi, otrzymywali propozycje wstąpienia do sieci dywersji pozafrontowej.
Członkowie „Sokoła” brali też udział w kursach i szkoleniach sabotażowo-dywersyjnych, które organizował Związek Strzelecki przy pomocy Oddziału II Sztabu Głównego WP. Niektórzy członkowie TG „Sokół” należeli jednocześnie do istniejącej od kilku lat tajnej organizacji wojskowej KKS „Orzeł”, kierowanej przez Wydział Wojskowy Komisariatu Generalnego Rzeczypospolitej w Gdańsku¹⁴.
¹³ Na początku 1927 r. utworzono w Warszawie Państwowy Urząd Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego (PUWFiPW) przy Ministerstwie Spraw Wojskowych, który jako centralny organ międzyministerialny przejął funkcję Wydziału Przysposobienia Rezerw przy Oddziale III-B Sztabu Generalnego WP. PUWFiPW był organem współpracującym z Ministerstwem Spraw Wewnętrznych, Ministerstwem Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego oraz Ministerstwem Zdrowia, Pracy i Opieki Społecznej. Od kwietnia 1928 r. na terenach wszystkich Dowództw Okręgów Korpusów zaczęły funkcjonować Okręgowe Urzędy WFiPW, a na ich czele stanęli kierownicy. Na etatach OUWFiPW byli zatrudnieni dotychczasowi komendanci okręgów i pod- okręgów Związku Strzeleckiego.
¹⁴ K. Komorowski, Słownik biograficzny konspiracji pomorskiej 1939– 1947, t. I, Toruń 1994, s. 131.
32 Dywersja i sabotaż w Polsce podczas II wojny…
„Sokół” w swej pracy wojskowo-wychowawczej realizował przede wszystkim program wychowania obywatelskiego swoich członków. Podczas ćwiczeń sokolich w salach gimnastycznych i na boiskach przygotowywano sokołów do wysiłku fizycznego, uodporniano na trud i zmęczenie, uczono ich skoków, biegów, rzutów, walki wręcz i pływania. Dostrzegając wysiłek młodego pokolenia, kierownictwo Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” podjęło uchwałę, by członkowie wstępowali masowo do batalionów Obrony Narodowej.
Sokolstwo miało swój program szkoleniowo-wojskowy i prowadziło zawody łucznicze oraz strzeleckie. Został też zatwierdzony program strzelania oraz regulamin odznak strzeleckich i łuczniczych (system ich zdobywania dzielił się na trzy klasy). Przewodnik gimnastyczny „Sokół” zawierał liczne hasła poparcia dla armii.
Ważną rolę odgrywał też „Sokół” w przygotowaniu społeczeństwa do wojny, m.in. przez publikację różnych tekstów dotyczących wojen, nowoczesnej broni i taktyki prowadzenia walk. Sokoli poprzez liczne publikacje uświadamiali swoim członkom, na czym polega szkodliwość wojny gazowej wobec ludności cywilnej.
Równolegle z wyszkoleniem wojskowym realizowano plany sportowe poprzez organizację zawodów sportowych w takich dyscyplinach, jak pięściarstwo, pływanie, kajakarstwo, lekka atletyka. Sokoli zdobywali stopnie instruktorskie i podinstruktorskie. Popierano również czwórbój pań, składający się z kilku rodzajów ćwiczeń, w tym m.in. na równoważni. Spopularyzowano zdobywanie odznak sprawnościowych z tytułu osiągniętych dobrych wyników w sporcie. Decyzją Rady Ministrów ustanowiono państwową odznakę sportową i regulamin określający warunki jej zdobycia. Warto dodać, że organizatorzy i uczestnicy różnych kursów instruktorskich otrzymywali w 1939 r. 75-procentową zniżkę na kolej.
