Spis treści
Wasyl Suchomliński i jego najpopularniejsze dzieło
Nowe odczytanie po czterdziestu latach (Marian Bybluk)..............................5
Wstęp do pierwszego wydania książki Oddaję serce dzieciom
Wasyl Suchomliński – wybitny pedagog naszych czasów
(Aleksander Lewin) .................................................................................13
Przedmowa ......................................................................................29
„Radosna szkoła”..............................................................................33
Dyrektor szkoły, czyli główny wychowawca .........................................33
Zaczynałem od poznawania dzieci... ...................................................45
…i ich rodziców .................................................................................46
Szkoła pod błękitnym niebem.............................................................59
Nasz Kącik Marzeń.............................................................................74
Przyroda źródłem zdrowia..................................................................81
Każde dziecko jest artystą..................................................................87
Troska o świat ożywiony i piękno .......................................................90
Nasze wyprawy w świat pracy............................................................97
Słuchamy muzyki przyrody................................................................99
Zimowe radości i troski ...................................................................111
Pierwsze święto skowronka .............................................................114
Jak uczyliśmy się czytać i pisać.........................................................115
Żyjesz wśród ludzi, mój synu ...........................................................127
Zespół nasz to jedna rodzina............................................................134
Pobyt w Sadzie Zdrowia...................................................................137
Myśli w przeddzień pierwszego roku szkolnego..................................138
Lata dzieciństwa........................................................................145
Czym jest szkoła początkowa? .........................................................145
Zdrowie, zdrowie i jeszcze raz zdrowie..............................................150
Uczenie się to cząstka życia psychicznego..........................................161
Trzysta stron Księgi przyrody ...........................................................180
Od świata rzeczy do społeczeństwa. Skąd się wszystko bierze?...........200
Tysiąc zadań z żywego zbioru zadań.................................................203
Nasze „podróże” po kuli ziemskiej.....................................................215
Wywołujcie u dziecka radość z pracy umysłowej,
radość z sukcesu w nauce ...............................................................221
Pokój bajek ....................................................................................239
Bajki ciąg dalszy, czyli nasza „Wyspa Cudów” ...................................249
Piosenka ukazuje dziecku piękno świata............................................253
Książka w życiu duchowym dziecka...................................................259
Język ojczysty.................................................................................268
Nasz Kącik Piękna...........................................................................289
U źródeł ideału życiowego ..............................................................291
Nie można żyć nawet dnia bez troski o drugiego człowieka................300
Praca natchniona szlachetnymi uczuciami ........................................311
Zastęp „Śmiałych i nieustraszonych” ...............................................334
Żegnamy się z latem ......................................................................342
WASYL SUCHOMLIŃSKI I JEGO NAJPOPULARNIEJSZE DZIEŁO
NOWE ODCZYTANIE PO CZTERDZIESTU LATACH
W setną rocznicę urodzin Wasyla Suchomlińskiego (1918– 1970), wybitnego ukraińskiego pedagoga, uczonego i praktyka, pisarza dziecięcego oraz uznanego nowatora, pojawia się po 40 latach drugie, zmienione wydanie jego książki Oddaję serce dzieciom. Nazwisko tego pedagoga 39. Konferencja Zgromadzenia Ogólnego UNESCO włączyła do kalendarza pamiętnych dat, obchodzonych w 2018 roku.
O Autorze, jego credo pedagogicznym i nowatorskim systemie pracy z dziećmi w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym pisze we Wstępie do pierwszego wydania Oddaję serce dzieciom (WSIP, Warszawa 1978) prof. Aleksander Lewin, były wychowawca pomocniczy w „Domu Sierot” Janusza Korczaka, inicjator wydania tej książki w Polsce. Treścią książki jest szczegółowy opis trwającego w latach 1951–1956 eksperymentu pedagogicznego, przeprowadzonego w wiejskiej szkole średniej w Pawłyszu, którą Suchomliński kierował przez dwie dekady.
Twórczość Suchomlińskiego, przypadająca na lata po II wojnie światowej, należy do historii myśli pedagogicznej i pedagogii na Ukrainie okresu sowieckiego. Spór na temat przydatności i aktualności dokonań Suchomlińskiego na niepodległej Ukrainie trwa do dziś. Nieliczni krytycy uważają, że Suchomliński nie może być brany pod uwagę w systemie wychowawczym niepodległej Ukrainy, ponieważ jego teoria podporządkowana była komunistycznej ideologii, której celem było sprowadzenie człowieka do roli „trybiku”
6 ODDAJĘ SERCE DZIECIOM
w państwowej machinie społeczeństwa totalitarnego. Natomiast badacze skupieni w Ukraińskim Towarzystwie Kontynuatorów W. Suchomlińskiego i w Internacional Suchomlinsky Association wyrażają poglądy umiarkowane. Sugerują, by w ocenie jego niepospolitego dorobku, znajdującego uznanie również w różnych krajach świata (Niemcy, Chiny, Japonia, Australia, USA), uwzględniać fakt, że rozwijał się on etapami, a ostatnie prace Suchomlińskiego znajdowały się już w wyraźnej sprzeczności z ideami, z jakimi rozpoczynał swe poszukiwania w okresie stalinowskim. Na tego rodzaju racjonalnym podejściu do poglądów ukraińskiego pedagoga oparta jest ich konstruktywna krytyka. Wytknięto autorowi książki Oddaję serce dzieciom panegiryzm w odniesieniu do socjalizmu i komunizmu, złorzeczenie pod adresem zachodniego imperializmu, z jednoczesnym wskazaniem, że poglądy te „nie miały rytualnego, zewnętrznego charakteru, lecz wynikały z credo filozoficzno-politycznego pedagoga”1 . Podobnie było z ideologicznymi reminiscencjami w pracach Suchomlińskiego. Sugerowano, aby rozpatrywać je jako swoisty fenomen pedagogiczny, polegający na ograniczonym łączeniu idei socjalizmu – owej utopii-marzenia – z ogólnoludzkimi wartościami humanistycznymi. Komunizm bowiem występuje u Suchomlińskiego, który całe życie przeżył w kraju komunistycznym i nie znał krajów demokratycznych, jako społeczeństwo szczęśliwych, harmonijnie rozwiniętych ludzi, gdzie panują wysoce moralne stosunki, umacniana jest społeczna sprawiedliwość oraz rozwija się wysoka duchowość. Jednocześnie Suchomliński mówił też o wadach społecznych. Sprzeczności rodzące się między zaplanowanymi wpływami wychowawczymi i żywiołowym wpływem otoczenia, nazywał „dysonansem pedagogicznym”.
1 M.W. Bogusławskij, Fenomen W.O.Suchomłyśkoho w konteksti switowoji pedahohiki XX st, [w:] Jewropejśka pedahohika i Wasyl Suchomłynśkyj jak suczasnyj pedahoh-humanist, Kyjiw 1993, s. 19,
WASYL SUCHOMLIŃSKI I JEGO NAJPOPULARNIEJSZE DZIEŁO 7
Jeśli on występuje, wychowanie jest utrudnione, a głos sumienia niemożliwy2.
W pracy Pedagogiczne apokryfy. Szkice o W.A. Suchomlińskim, (Kijów 2008), zawarty został bogaty materiał archiwalny, dotyczący trwającego niemal do dziś sporu o subiektywno-romantyczno -idealistyczną koncepcję W. Suchomlińskiego. W latach komunizmu uczony próbował „uczłowieczyć pedagogikę”, różniąc się tym od światopoglądu pedagogicznego Makarenki. I choć w Przedmowie autor odniósł się do ówczesnych autorytetów – A. Makarenki i N. Krupskiej, to treść książki odbiega zasadniczo od poglądów tych pedagogów. Bogata epistolografia, odzwierciedlająca ostrą dyskusję na temat „oblicza” sowieckiej pedagogiki, zawarta w Pedagogicznych apokryfach, pozwoliła „prześledzić, jak punkt widzenia Suchomlińskiego, który początkowo oceniany był jako marginalny, zajął, oczywiście w zmienionej i rozwiniętej postaci, wiodące stanowisko w pedagogicznej nauce i praktyce”3
W pedagogice sowieckiej Suchomliński dokonał zwrotu od psychologii w kierunku etyki, rozwiązywał problemy moralno-etyczne w duchu wartości ogólnoludzkich, kształtowania osobowości dziecka jako wartości samej w sobie. Wyrażał samodzielną myśl w odniesieniu do takich wówczas nieobecnych problemów w pedagogice sowieckiej, jak filozofia dla dzieci, duchowość życia
2 Por. dyskusję wywołaną artykułem O. Kowala, Hryhorij Waszczenko – tworeć ukrajinskoji wychownooswitneji systemy, „Ridna szkoła” 1993, nr 3, s. 3; M.D. Jarmaczenko, Wkład Suchomłynśkoho w suczasnu pedahohiku, [w:] Jewropejska pedahohika i Wasyl Suchomłynśkyj jak suczasnyj pedahoh -humanist, Kyjiw 1993, s. 7–8; A.J. Rozenberg, Nasz suczasnyk, [w:] Wse żyttia w szkoli. Spohady suczasnykiw pro W.O. Suchomłynśkoho, Kirowohrad 1993, s. 13; M.J. Antoneć, Switłyj chram dytynolubstwa. Suczastnist’ i perpektywnist’ nawczalno-wychownoji systemy W.O. Suchomłynśkoho, „Ridna szkoła” 1994, nr 1–2, s. 19.
3 O.W. Suchomlinskaja, Poslesłowije, [w:] Piedagogiczeskije apokrify. Etiudy o W.A. Suchomlinskom, Sost., priedisłowije, poslesłowije, kommientarii, wstuplenija k cziastiam O.W. Suchomlinskoj, Kijew 2008, s. 426–427.
8 ODDAJĘ SERCE DZIECIOM
szkolnego, osobowość, mądra władza zespołu i inne. Uważał, że dobro i człowieczeństwo jest pojmowane jednakowo w skali moralno-etycznych i estetycznych wartości każdego narodu, niezależnie od stanowiska społecznego i politycznego, narodowości, rasy czy wyznania. Był przeciwnikiem rozszerzania kształcenia zawodowego kosztem ogólnego. W końcowych latach 60. ubiegłego wieku Suchomlińskiemu bliski był duch swobodnego wychowania, stąd powoływanie się na poglądy L. Tołstoja, a także – co warto zaznaczyć – oddalania się od marksistowsko-leninowskiej pedagogiki. Nowymi treściami wypełnił m.in. takie znane w pedagogice idee, jak pajdocentryzm, harmonia wychowania, nauczanie i rozwój. Dostrzegał błędy w apologetycznym traktowaniu wychowania kolektywnego, zastępowania wychowania rodzinnego wychowaniem w szkołach-internatach, przekraczał ramy obowiązującego w kraju klasowo-lekcyjnego systemu nauczania, zmienił wymagania stawiane dzieciom jako najważniejszą i powszechnie stosowaną w praktyce sowieckiej szkoły metodę wychowania (podjął próbę masowego wychowania w szkole bez stosowania kar). W recepcji jego twórczości widoczny był zwrot ku niedocenianemu osiągnięciu – wychowaniu przez pracę.
Pedagogika Suchomlińskiego w tamtym czasie była nowatorska i przyszłościowa; tak też jest dziś traktowana na niepodległej Ukrainie. Nie jest więc dziwne, że stosunek do twórczości pedagogicznej W. Suchomlińskiego po roku 1991 nie zmienił się. Jego spuścizna, zwłaszcza jej część nawiązująca do pedagogiki ludowej, etnopedagogiki i antropologii pedagogicznej, znalazła szerokie odbicie w treściach nowo tworzonego ukraińskiego systemu oświaty. Nauczyciele i wychowawcy, uwzględniając wpływ ideologii komunistycznej na jego twórczy dorobek, poszukiwali w pismach tego pedagoga ponadczasowych postulatów i wartości przydatnych do pracy wychowawczej w nowych warunkach. Jak pisze jeden z ukraińskich autorów akademickiego podręcznika dla studentów pedagogiki: „W. Suchomliński był faktycznie gorliwym budowniczym
WASYL SUCHOMLIŃSKI I JEGO NAJPOPULARNIEJSZE DZIEŁO 9
szkoły socjalistycznej (…), zwolennikiem sowieckiego pseudopatriotyzmu, wiernie poddanym totalitarnemu reżymowi itp. Lecz nie to jest wyznacznikiem w jego spuściźnie. Twórczo pracujący nauczyciele rozumieli ideologiczne sentencje Suchomlińskiego jako niezbędną daninę komunistycznej cenzurze i wybiórczo odnosili się do jego spuścizny. W niej wiodące miejsce zajmuje idea humanizmu, człowieczeństwa i dobroczynności. Pedagog przekonująco stwierdza, że kształtowanie humanizmu, człowieczeństwa następuje poprzez czynienie ludziom dobra”4 .
U progu XXI wieku polski pedagog prof. W. Okoń, nawiązując do pedagogicznej ideologii Suchomlińskiego, pisał: „Jeśli ktoś twierdzi, że te idee pozostają w jakiejś sprzeczności z niektórymi założeniami ideologii komunistycznej, to pozostaje przyznać mu rację. Ale też na tym polega wielkość W. Suchomlińskiego, że potrafił się wznieść ponad kanony reżimu radzieckiego i nawet, powtarzając pewne jego hasła, stworzyć i ucieleśnić koncepcję szkoły, która przerosła swój ustrój”5 .
Humanistyczne idee W. Suchomlińskiego wpłynęły na dalszy rozwój nauk pedagogicznych i praktyki nie tylko na Ukrainie. W latach 1987–2015 opracowano i obroniono, wykorzystując jego spuściznę, nie tylko na Ukrainie, blisko trzydzieści dysertacji kandydackich i dwie rozprawy doktorskie. Wciąż pojawiają się nowe monografie o W. Suchomlińskim. Prasa pedagogiczna zamieszczała każdego roku dziesiątki artykułów i szkiców. Wciąż wydawana jest spuścizna epistolograficzna oraz analizowana jego biografia6 . Sam pedagog nie zdążył opublikować wszystkiego za swego życia. Po jego śmierci nadal pojawiały się nowe prace:
4 O. Lubar, M.G. Stelmachowycz, D.T. Fedorenko, Istorija ukrajinśkoji szkoły i pedahohiky, Kyjiw 1999, s. 387.
5 W. Okoń, Pawłyska szkoła Wasyla Suchomlińskiego, [w:] Dziesięć szkół alternatywnych, WSiP, Warszawa 1999, s. 202.
6 Wasyl Ołeksandrowycz Suchomlinśkyj: do 100-riczczia wid dnia narodżennia. Biobibliohraficznyj pokażczyk, „Twory”, Winnycia 2018.
10 ODDAJĘ SERCE DZIECIOM
Metodyka kształtowania kolektywu (1971), Rozmowa z młodym dyrektorem szkoły (1973), Listy do syna (1978), Książka o miłości (1983), Jak wychować prawdziwego człowieka (1989). Na początku XXI w. wydano łącznie 65 większych prac o łącznym nakładzie 15 mln egzemplarzy; przetłumaczone są na 59 języków świata. Najpopularniejsza książka – Oddaję serce dzieciom, za którą autor pośmiertnie otrzymał w 1974 roku na Ukrainie I Nagrodę Państwową w dziedzinie nauki i techniki, miała (2012) 56 wydań w 32 językach świata.
Dzięki córce pedagoga – prof. Oldze Suchomlińskiej, członkini Narodowej Akademii Nauk Pedagogicznych w Kijowie, znana jest dziś skomplikowana historia powstania i pierwszego wydania na Ukrainie książki Oddaje serce dzieciom7 . Pomysł i realizacja eksperymentu edukacyjnego nastąpiły na początku pracy Suchomlińskiego w Pawłyszu, ale opis procesu wychowania pojawił się dopiero w następnym dziesięcioleciu na fali demokratycznych oczekiwań i zmian w kraju (po XX Zjeździe KPZR, na którym zdemaskowany został kult Stalina). Eksperyment ten opierał się na idei obrazowo-emocjonalnego poznawania przez dzieci rzeczywistości i rozwoju duchowego poprzez wyraziste obrazy, które powstają i kształtują się w podświadomości. Suchomliński zdawał sobie sprawę, że treść książki nie jest zgodna z dominującą wówczas ideą nauczania rozwijającego. Kolejne lata 60. również nie sprzyjały nadawaniu większego znaczenia słowu, gdyż w edukacji dominowało podejście działaniowe, a także nauczanie politechniczne i wychowanie przez pracę. Z powstałych w tych latach ośmiu wariantów książki Oddaję serce dzieciom przekład nastąpił na podstawie czwartego rękopisu w języku rosyjskim z 1966 roku. Wówczas recenzenci mieli różne uwagi dotyczące m.in. niewymuszonego stylu Suchomlińskiego oraz „oczerniania szczęśliwego dzieciństwa dzieci sowieckich”, lecz przede wszystkim wskazywali na konieczność „pokazania ścisłego związku wychowania moralnego dzieci z wychowaniem ideowo-politycznym” (brakowało rozdziałów o Leninie, rewolucji październikowej, partii, pionierach).
7 O. Suchomłynśka, W poiskach nastojaszczego, [w:] Wasilij Suchomlinskij, Sierdce oddaju dietiam, „Akta”, Kijew 2012, s. 5–24.
WASYL SUCHOMLIŃSKI I JEGO NAJPOPULARNIEJSZE DZIEŁO 11
Dopiero po uzupełnieniu treści, koniecznego warunku publikacji, książka Oddaję serce dzieciom ukazała się w kijowskim wydawnictwie „Radianśka szkoła”(1969). Dopisane rozdziały ideologiczne, niezbędne w książkach o wychowaniu w czasach istnienia ZSRR, zostały w nowym polskim wydaniu pominięte.
Książka Oddaję serce dzieciom przeznaczona jest dla dyrektorów szkół, nauczycieli, wychowawców, studentów pedagogiki, osób interesujących się wychowaniem dzieci.
Toruń, grudzień 2018 r.
Marian Bybluk
WSTĘP DO PIERWSZEGO WYDANIA KSIĄŻKI ODDAJĘ SERCE DZIECIOM
WASYL SUCHOMLIŃSKI – WYBITNY PEDAGOG NASZYCH CZASÓW
Zetknąłem się z nim osobiście tylko raz, dość dawno temu, w końcu lat sześćdziesiątych, gdy prezentował w Akademii Nauk Pedagogicznych RFSRR koncepcję swojej nowatorskiej działalności w Pawłyskiej Średniej Szkole. Ale nawet to jedno krótkie spotkanie wystarczyło, by odczuć, że każde słowo Suchomlińskiego, cały jego sposób bycia i myślenia przenika jakaś niezwykła wrażliwość, delikatność i szlachetność.
W ciągu wielu następnych lat śledziłem coraz uważniej jego twórczość pedagogiczną, utwierdzając się w głębokim przekonaniu, że oto rodzi się, rozwija i dojrzewa twórczość na miarę nieprzeciętną, przekraczająca swoim zasięgiem i swoim znaczeniem granice dalekiego Pawłysza, Ukrainy, Związku Radzieckiego; twórczość, która może stać się trwałym elementem pedagogiki światowej.
Drugiego września 1970 roku Suchomliński odszedł na zawsze, mając zaledwie 52 lata (urodził się 28 września 1918 r.), ale tragiczną zapowiedź śmierci dźwigał w sobie już od czasu wojny, w czasie której został ciężko ranny. Z czasów wojny pozostała jeszcze inna głęboka rana – tragiczna śmierć bardzo bliskiej mu osoby, Wiary Powszy, zamordowanej bestialsko przez gestapowców. Ta osobista tragedia niewątpliwie zaważyła na całym dalszym życiu Wasyla Aleksandrowicza Suchomlińskiego.
14 ODDAJĘ SERCE DZIECIOM
W posłowiu do niemieckiego wydania książki Oddaję serce dzieciom Suchomliński pisał: „Kiedy wróciłem do rodzinnej wsi, chciałem znowu pójść walczyć. Chciałem spotkać się ze zwierzem-gestapowcem, chciałem zrozumieć, jak mogło się stać, że ludzie-matki rodziły takie zwierzęta. Lecz służyć w wojsku już nie mogłem – żadna komisja nie mogła mnie uznać za choćby «częściowo zdolnego». Znów poszedłem do szkoły. Pracować, pracować, pracować – w tym znajdowałem chociaż w jakiejś mierze ucieczkę od nieszczęścia. Całymi dniami przebywałem z dziećmi, a nocą budziłem się o drugiej, trzeciej, i nie mogłem zasnąć – więc pracowałem. Oczekiwałem z niecierpliwością ranka, kiedy zadźwięczy dziecięcy szczebiot. I teraz każdego ranka oczekuję na dzieci – w nich jest moje szczęście”8 .
Dzieciom poświęcił Suchomliński całe swoje szybko spalające się życie, całego siebie, wszystkie swoje uczucia, myśli, marzenia. Był świadomy tego, że katastrofa zdrowotna może nastąpić nieoczekiwanie, w każdej chwili, i dlatego spieszył się, by swoje doświadczenia i przemyślenia pedagogiczne, gromadzone w ciężkim trudzie, przekazać możliwie jak najszybciej nauczycielom w swojej szkole i szerokim rzeszom czytelników.
Pracę nauczycielską, przerwaną wybuchem wojny, rozpoczął w 1935 roku, mając zaledwie 17 lat. W latach 1942–1944 (po wyjściu ze szpitala) był dyrektorem szkoły średniej w Uwie (Udmurcka ASRR). W kwietniu 1944 roku, od razu po wyzwoleniu Ukrainy, wrócił w rodzinne strony, by kontynuować swoją działalność pedagogiczną. Początkowo był inspektorem szkolnym w powiecie onufryjówskim. Wkrótce jednak – na własną prośbę – wrócił do szkoły. Został dyrektorem szkoły średniej we wsi Pawłysz (obwód kirowogradzki).
Szkoła, którą przejął w roku 1947, była zwykłą, niepozorną
8 W. Suchomliński: Mein Herz gehört den Kindern, 2 Auflage. Volk und Wissen Volkseigener Verlag. Berlin 1974, s. 218.
WSTĘP DO PIERWSZEGO WYDANIA KSIĄŻKI ODDAJĘ… 15
wiejską szkołą, zbudowaną jeszcze na początku wieku, częściowo zniszczoną w czasie działań wojennych. Suchomliński zaczął ją systematycznie rozbudowywać siłami uczniów, nauczycieli, miejscowego społeczeństwa, aż powstał zespół niewielkich, lecz funkcjonalnych pawilonów z odrębnymi pomieszczeniami dla klas początkowych i starszych, gabinetami przedmiotowymi, biblioteką, czytelnią, cieplarnią, boiskiem, ogródkiem geograficznym, warsztatami do robót ręcznych, stacją meteorologiczną, działką doświadczalną, pasieką, gołębnikiem i fermą króliczą, sadem owocowym, plantacją winorośli i róż.
W szkole tej pracował Suchomliński w ciągu 23 lat, do ostatnich chwil swego życia. Wszystkie jego poczynania pedagogiczne i organizacyjne zmierzały do tego, by szkoła niosła dzieciom radość istnienia i działania, by pozwalała im twórczo przeżywać dzieciństwo, by wyposażyła na całe życie w wartości głęboko ludzkie. Dzięki tym poczynaniom szkoła w Pawłyszu stopniowo przekształcała się w zadziwiające wszystkich twórcze laboratorium, gdzie coraz wyraźniej zarysowywał się prototyp szkoły przyszłości.
Z relacji osób, które bezpośrednio zetknęły się z działalnością Suchomlińskiego w Pawłyszu, wyłania się obraz jego niezwykle intensywnego trybu życia i pracy. Wstawał bardzo wcześnie, o 4 rano. Od świtu do pierwszego dzwonka, zanim rozpoczął się normalny rytm pracy szkolnej, opisywał wszystko, co zrobił i przemyślał w ciągu poprzedniego dnia. W tym czasie przygotowywał również swoje kolejne publikacje. Nieustannie konfrontował doświadczenia i problemy, wobec których codziennie stawał, z praktyką najwybitniejszych radzieckich specjalistów w dziedzinie wychowania, a także specjalistów z innych krajów. W swojej domowej bibliotece zgromadził wiele tomów z różnych dziedzin wiedzy, nie tylko z pedagogiki. Żywo śledził nowości z zakresu psychologii, medycyny, biologii, techniki. Szczególnie wiele uwagi poświęcał sztuce, literaturze, muzyce. Wiele dzieł studiował w języku oryginału. Opanował kilka języków obcych, m.in. polski.
16 ODDAJĘ SERCE DZIECIOM
Zostawił ogromną spuściznę pedagogiczną, bardzo różnorodną, i pod wieloma względami unikatową. Był autorem 38 książek i broszur (wiele z nich tłumaczono na języki obce). Opublikował przeszło 600 artykułów. Zostawił liczne i obszerne rękopisy.
Pasjonujące źródło dla lepszego zrozumienia warsztatu pedagogicznego Suchomlińskiego stanowić może 36 tomów analiz hospitowanych przez niego lekcji (około 10 000), hospitował bowiem codziennie minimum dwa zajęcia, a przecież jednocześnie sam pracował bezpośrednio z uczniami, nie mówiąc już o wielu innych zajęciach i obowiązkach: dyrektorskich, społecznych, twórczych. W ciągu wielu lat prowadził również dziennik obserwacji uczniów (3700 stron). Pozostały obszerne roczne plany szkoły w Pawłyszu, ukazujące proces narastania i rozwoju całego systemu wychowawczego. Suchomliński pisał również utwory dla dzieci (bajki, czytanki). Zostawił około 1200 tekstów tego rodzaju.
Ta intensywna, wielostronna i twórcza działalność przynosiła widoczne rezultaty wychowawcze, zyskując coraz szersze uznanie w społeczeństwie radzieckim, czego dowodem było powołanie Suchomlińskiego w roku 1957 na członka-korenspondenta Akademii Nauk Pedagogicznych RFSRR (a następnie ZSRR), nadanie mu tytułu Zasłużonego Nauczyciela USSR (1958), a potem tytułu Bohatera Pracy Socjalistycznej (1968).
Jeszcze głębszym dowodem ogromnego zainteresowania, jakie budziła i nadal budzi działalność pedagogiczna Suchomlińskiego, jest m.in. to, że do szkoły w Pawłyszu w ciągu wielu lat nieustannie płynął i nadal płynie niekończący się potok gości (nauczycieli, dyrektorów, działaczy oświatowych, pracowników nauki) ze wszystkich zakątków Związku Radzieckiego i z wielu innych krajów. Ludzie przybywający do Pawłysza pragną zobaczyć na miejscu, niejako dotknąć i zrozumieć lepiej istotę przekazu pedagogicznego Suchomlińskiego i jego najbliższych współpracowników.
Prace Suchomlińskiego są szeroko znane w Związku Radzieckim. Ukazały się w łącznym nakładzie około 3 milionów egzemplarzy, w tym 5 wydań w języku rosyjskim książki Oddaję serce dzieciom.
WSTĘP DO PIERWSZEGO WYDANIA KSIĄŻKI ODDAJĘ… 17
Przetłumaczono ją również na Ukrainie, w Łotwie, Mołdawii, Armenii, NRD, Czechosłowacji, Bułgarii, Rumunii, na Węgrzech, a nawet w Japonii.
Wkrótce po śmierci Suchomlińskiego, jeszcze w roku 1970, Rada Ministrów Ukraińskiej SRR podjęła uchwałę, by w celu utrwalenia i spopularyzowania dorobku pedagogicznego Suchomlińskiego przygotować wybór jego pism.
Kolejne tomy zaczęły ukazywać się od 1976 roku. Obejmują one następujące prace: Problemy wychowania wszechstronnie rozwiniętej osobowości. Duchowy świat ucznia. Metodyka wychowania kolektywu. Jak wychować prawdziwego człowieka. Sto porad dla nauczyciela. Oddaję serce dzieciom. Narodziny obywatela. Listy do syna. Pawłyska Szkoła Średnia. Rozmowa z młodym dyrektorem szkoły9 .
Jest to zaledwie część dorobku pedagogicznego Suchomlińskiego, dość znaczna, i reprezentatywna, niemniej jednak tylko część. Całość jego spuścizny ogarnia niemal wszystkie podstawowe kwestie związane z procesem wychowania człowieka, począwszy od lat najmłodszych, przedszkolnych, aż do ukończenia średniej szkoły ogólnokształcącej. Dorobek ten będzie na pewno w ciągu wielu jeszcze lat przyciągał uwagę praktyków i badaczy.
W radzieckiej literaturze pedagogicznej pojawiły się już pierwsze opracowania poświęcone życiu, działalności i twórczości pedagogicznej Suchomlińskiego. Niektóre spośród tych opracowań mają nawet charakter zbeletryzowany10, inne – bardziej publicystyczny
9 Por. W.O. Suchomłynśkyj: Wybrani twory w piaty tomach. Tom perszyj; Radianśka szkoła. Kyjiw 1976, s. 5. 10 Por. B. Tartakowskij: Powest’ ob uczitele Suchomlinskom. „Mołodaja Gwardia”, Moskwa 1972. S. Ciupa: Wasyl Suchomłynśkyj. „Mołod”, Kyjiw 1973.
18 ODDAJĘ SERCE DZIECIOM
bądź popularnonaukowy11. Czynione są również próby syntetycznego spojrzenia na całość dorobku Suchomlińskiego12.
Sporo jednak czasu upłynie, zanim uda się dokładniej wyjaśnić, jakie miejsce zajmuje twórczość Suchomlińskiego w rozwoju pedagogiki radzieckiej, i nie tylko. Nowatorska, poszukiwawcza, nieszablonowa działalność Suchomlińskiego wywoływała od początku i do ostatnich lat jego życia dość zasadnicze kontrowersje. Spory wokół spuścizny pedagogicznej Suchomlińskiego będą prawdopodobnie toczyły się nadal.
Cokolwiek jednak przyniesie bardziej gruntowna i wszechstronna analiza działalności i twórczości Suchomlińskiego, można chyba już obecnie stwierdzić – nie analizując kwestii bardziej szczegółowych – że Suchomliński reprezentuje ów nurt poszukiwań w pedagogice radzieckiej, którego początków należałoby szukać w pierwszych latach po rewolucji październikowej, kiedy mnożyły się śmiałe próby przebudowywania od podstaw szkoły jako instytucji wychowawczej, kiedy uporczywie szukano nowych metod oddziaływania pedagogicznego. Poszukiwaniom tym patronowała N. Krupska, A. Łunaczarski, eksperymentował w owych latach S. Szacki i P. Błoński, powstawały liczne szkoły-komuny, miasteczka dziecięce.
Z ducha tych poszukiwań zrodziła się również pedagogika A. Makarenki, może bardziej rygorystyczna w swoim zewnętrznym kształcie (dyktowały to ówczesne warunki), ale jakże ludzka w swojej najgłębszej treści.
11 Por. S. Sołowejczyk: Rasskazywajtie o Suchomlinskom. „Junost” 1974, nr 4, s. 78–85. A. Borysowski: Glaszataj szkoły radosti. „Mekteb”, Frunze 1976. Ponadto: W. Kniaziuk, M. Lubicyna, N. Zagorienko i inni.
12 Por. O. Dzewerin: Wydatnyj radianśkyj pedahoh. (W pierwszym tomie cytowanego uprzednio 5-tomowego wydania, s. 7–52). Interesującą próbę zebrania najważniejszych wypowiedzi Suchomlińskiego o wychowaniu zawiera książka, zredagowana przez S. Sołowiejczyka, pt. A.W. Suchomlinskij o wospitanii. Moskwa 1973, Izd. politiczeskoj literatury.
WSTĘP DO PIERWSZEGO WYDANIA KSIĄŻKI ODDAJĘ…19
W. Suchomliński jest kontynuatorem tej wspaniałej tradycji radzieckich pedagogów-nowatorów. Działając w ramach ogólnie przyjętych ustaleń partyjnych i oświatowych, przywiązując dużą wagę do osiągnięć pedagogiki radzieckiej, nie ograniczał się jednak w swojej działalności do funkcjonujących już i najczęściej stosowanych form organizacji życia szkolnego, lecz przekształcał je w sposób twórczy, uporczywie szukając rozwiązań, które umożliwiałyby dzieciom pełny rozwój ich sił wewnętrznych, ich potencjału duchowego.
Dostrzeżenie żywego dziecka, jego rzeczywistych potrzeb, zainteresowań, przeżyć, skoncentrowanie całej uwagi na tych potrzebach, przeżyciach i typowo dziecięcych sposobach reagowania na zjawiska otaczającego świata – bardzo zbliża Suchomlińskiego do owego nurtu poszukiwań pedagogicznych, który zazwyczaj określamy mianem Nowego Wychowania. Mam na myśli zwłaszcza te kierunki w obrębie Nowego Wychowania, które były nosicielami autentycznego humanizmu, demokratyzmu i postępu społecznego. Istnieje wyraźna niełącząca pedagogikę Suchomlińskiego z koncepcjami J.J. Rousseau (przyroda jako czynnik wychowania, wykorzystanie jej dla rozwoju myślenia oraz uczuć dziecka). Jeszcze głębsze związki można dostrzec między Suchomlińskim a Pestalozzim (szczególna waga nauczania początkowego, wychowanie przez pracę, przygotowanie dzieci i młodzieży do pracy zawodowej). O Suchomlińskim mówiono nawet, iż jest on „pawłyskim Pestalozzim”. Jeszcze więcej cech wspólnych łączy twórczość pedagogiczną Suchomlińskiego i C. Freineta. Obaj byli nauczycielami ludowymi i zarazem twórcami pedagogiki ludowej, czerpiącej swoje żywotne soki z doświadczeń ludzi pracy, z narastającej w ciągu wieków mądrości tych ludzi, z obserwacji odwiecznych praw natury i odwiecznego wysiłku, by wprząc znajomość tych praw w służbę człowieka. Suchomliński, podobnie jak Freinet, przywiązuje ogromną wagę do swobodnej ekspresji dzieci, do ich
20 ODDAJĘ SERCE DZIECIOM
spontanicznych wypowiedzi i poszukiwań. Dzieci same układają teksty, bajki, wiersze, sporządzają „księgę przyrody”.
Suchomliński nie ukrywał swojej fascynacji osobowością i twórczością pedagogiczną Janusza Korczaka. Dzieła jego czytał w oryginale. Często powoływał się na wypowiedzi Korczaka. Jest to bardzo widoczne w książce Oddaję serce dzieciom. Sądzę nawet, że tytuł tej książki jest w pewnym sensie świadomym nawiązaniem do życia i działalności Starego Doktora. „Życie Janusza Korczaka, jego czyn zadziwiającej moralnej siły i czystości stał się dla mnie natchnieniem – pisał Suchomliński. – Zrozumiałem: żeby stać się prawdziwym wychowawcą dzieci, trzeba oddać im swoje serce”13.
Nawiązując do wezwania Korczaka, by dorośli wznosili się do świata duchowego dzieci, a nie zniżali się do niego, Suchomliński wyjaśnia, iż nie chodzi tu o idealizację natury dziecka i przypisywanie mu jakichś cudownych właściwości, lecz o to, by uwzględniać w maksymalnym stopniu swoistość postrzegania świata przez dzieci14. To zaś staje się możliwe tylko wtedy, gdy pedagog nie tylko poznaje dzieci, lecz stara się je zrozumieć, wczuć się w ich przeżycia i sposób myślenia. Nie abstrakcyjnie pojęta miłość do dziecka, lecz empatia – jako niezbędna, podstawowa cecha pedagoga – stanowi w twórczości Suchomlińskiego, podobnie jak i w twórczości Korczaka, punkt wyjścia wszelkich diagnoz i działań pedagogicznych. Bez umiejętności wczuwania się w świat doznań i przeżyć dzieci pedagog nie jest w stanie rozbudzić i rozwinąć ich sił wewnętrznych, ich zapału do pracy, nauki, twórczości.
Pedagogika Suchomlińskiego, stanowiąc żywą kontynuację wielu postępowych, szlachetnych, głęboko humanistycznych idei, które od lat torują sobie drogę w pedagogice światowej, zawiera pewne elementy, które nabierają szczególnej wymowy w jego koncepcji i systemie wychowawczym.
13 W. Suchomliński: Oddaję serce dzieciom. (Tłumaczenie polskie, s. 39).
14 Tamże, s. 36.
